به یاد یکی از فرایندهای آموزشی در جشنواره شهید مطهری



"معنوی سازی فضای امتحانات بر مبنای آیه شریفه ی "الا بذکر الله تطمئن القلوب" به منظور  اسلامی شدن دانشگاه ها و تلفیق علم و معنویت" در دانشگاه علوم پزشکی گلستان با همکاری گروهی از اعضای هیات علمی، دانشجویان، روحانیون و کارشناسان اجرا شد و با موفقیت و استقبال دانشجویان همراه بوده است.

 دکتر اکرم ثناگو، مهین نوملی (دانشجو)، مسلم حسام، علیرضا شریعتی، حجت الاسلام و المسلمین مصطفی جنتی، حجت الاسلام و المسلمین رضا زارعی سمنگان، بهزاد تقوا کیش در اجرای این برنامه مشارکت داشته اند.


"معنويت ديني" راه گشاي انسان در زندگي فردي و سبب ارتقاي معنوي سازمان مربوطه و به تبع آن، جامعه و در نهايت عامل سعادت اخروي فرد و جامعه خواهد بود. قرآن کریم راه رفع اضطراب و به وجود آمدن آرامش در انسان را "یاد خدا" می‌داند؛ از آن‌جایی که در سوره رعد، آیه 28 می‌فرماید"ألا بذکر اللّه تطمئن‌ّ القلوب" آگاه باشید تنها با یاد خدا دل ها آرامش می‌یابد. ذکر دو گونه است؛ ذکر قلبی و ذکر زبانی. مقصود از این‌که "ذکر خدا مایه آرامش دل هاست‌"، این نیست که انسان تنها نام او را به زبان آورد و مکرر تسبیح (سبحان‌الله) و تهلیل (لااله‌الاالله) و تکبیر (الله اکبر) گوید ـ هر چند گفتن همه این ذکرها بسیار مفید است ـ بلکه منظور آن است که با تمام قلب‌، متوجه او و عظمت و علم و آگاهی و حاضر و ناظر بودنش گردد و این توجه‌، مبدأ حرکت و فعالیت در وجود او به سوی نیکی‌ها گردد و میان او و گناه‌، سد محکمی ایجاد کند. حقیقت "ذکر" این است ‌هر چند ذکر زبانی هم بی‌اثر نیست و استمرار آن باعث می‌شود تا قلب انسان متوجه خدا گردد.

در عصر حاضر که عصر رقابت هاي درسي و علمي مي باشد، اضطراب امتحان روز به روز در حال افزايش است که اين اضطراب باعث انحراف توجه فرد شده و با مشغول شدن فکر، پردازش اطلاعات کم مي شود و باعث مي شود انسان از بخش عمده اي از امكاناتش محروم گردد. اضطراب امتحان نوع شايعی از اضطراب عملکرد است که ١٠ تا ٢٠ درصد دانش آموزان و دانشجويان به آن دچار مي شوند. موقعيت هايی که فرد در معرض ارزشيابی قرار می گيرد و مستلزم حل مشکلات يا مسئله است. فرد دچار اضطراب امتحان پاسخ سؤالات درسی را می داند، اما شدت اضطراب امتحان مانع از آن می شود که وي از معلومات خود استفاده کند. دانشجويان نيز هنگام امتحان دستخوش اضطراب مي شوند که اين امر بر پردازش اطلاعات آنان تأثير گذاشته و اثر زيادي بر عملکرد تحصيلي آنان دارد. در نتيجه کارايي دانشجو در زمان اضطراب امتحان نسبت به زماني که مشغول گوش دادن به درس مي باشد کمتر مي شود. فرد در مقابله با اضطراب امتحان، علاوه بر پاسخ هاي رفتاري، پاسخ هاي شناختي مي دهد. از ميان روش های مقابله با اضطراب امتحان بيشتر از فنون شناختی رفتاری ذکر خدا و دعا کردن استفاده می شود. در پژوهشی در خصوص راهبردهاي مفيد برای کاهش اضطراب امتحان در میان ۵٠٠ دانشجوی٢٠ تا ۴٧ ساله، رابطه بين فعاليت های مذهبی، دعا و نيايش و سازگاری با دانشگاه به ويژه برای دانشجويان تازه معنی دار بوده است.

 هدف اصلی اسلامی شدن دانشگاه حاکم کردن روح معنوی و تلاش علمی در محیط دانشگاهی است و تلفیق علم و معنویت لازمه ی اسلامی شدن دانشگاه است. تلفيق علم و معنويت براي ارائه الگو به جهان از مأموريت‌هاي دانشگاه ها است. بنابراین دانشگاهيان با تلفيق علم و معنويت كه اوج كمال انساني است باید الگو و نمونه اي جهاني، به دنيا عرضه كنند. نصب نمادهای اسلامی فضای معنوی را در دانشگاه تقويت می کند و در بحث انتقال مفاهيم دينی و آموزه‌های قرآنی، وقتی حافظه شنيداری تبديل به حافظه ديداری شود بدون شك تأثير عميقی بر انتقال اين آموزه‌ها به نسل جوان دارد و باعث گسترش این مفاهیم در سطح دانشگاه می شود.

 با توجه به پیشینه قوی دانشکده پرستاری و مامایی در اجرای فرآیند اعتکاف علمی دانشجویان در ایام امتحانات در سال 1389 و همچنین رفتارهای معنوی در جشن دانش آموختگی دانشجویان پرستاری از قبیل رد کردن دانشجویان از حلقه قرآن، پخش قرآن کریم در اولین روز شروع امتحانات پایان ترم دانشکده، همگی نشانه هایی برای بستر بسیار مناسب و ضرورت ارتقای فضاهای معنوی در دانشگاه بوده است.

نتایج مطالعه ای که توسط مجریان در ترم گذشته انجام شد  این گروه را به اجرای فرآیند معنوی سازی فضاهای آموزشی قویا ترغیب نمود از آن جایی که سال هاست که فقط در روز اول برگزاری امتحانات پایان ترم در دانشکده، قرآن پخش می شود یکی از دانشجویان اظهار داشتند "همیشه امتحان اول، بهترین امتحان است، چون قرآن پخش می شود و به من آرامش می دهد."


این مطالعه، به دنبال استمرار بخشی در ترویج معنویت در فضای آموزشی دانشگاه در ادامه برنامه اعتکاف علمی دانشجویان با همکاری دفتر توسعه آموزش دانشکده و دفتر نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه طراحی شد. با توجه به نتایج بسیار موفق مداخله آموزشی معنوی پیشین، بر مبنای نیاز سنجی به عمل آمده و پیشنهاد دانشجویان بر متابعت از فرامین مقام معظم رهبری مبنی بر اتخاذ گام هایی به سمت اسلامی شدن دانشگاه ها، بر آن شدند تا از آیات قرآنی و احادیث در معنوی سازی فضای امتحانات که یکی از پر تنش ترین فضاهای موجود در دوران آموزشی به حساب می آید، استفاده نماییم.
دانشجویان در این مداخله ی آموزشی بر این عقیده بودند که فضای امتحان امسال به دلیل پخش آیه الکرسی و استفاده از پوستر های محتوی آیات و اذکار و ادعیه، متفاوت از گذشته می باشد. چنانچه یکی از دانشجویان اظهار داشت:

" فضای جلسه امتحان امسال قطعا با سال گذشته تفاوت داشت. پخش آیه الکرسی از بلندگو قبل از برگزاری امتحان، شرایط را طوری متحول کرد که قابل پیش بینی برای ما نبود".

رسیدن به آرامش
فضای معنوی ایجاد شده از این مداخله ی آموزشی گویی آبی بر آتش بود. چنانچه کلیه دانشجویان، اساتید، اعضای کمیته علمی و مراقبین امتحان به چنان آرامشی رسیده بودند که وصف ناپذیر بود.
یکی از مراقبین اظهار داشتند  "پخش آیه الکرسی بر روی من به عنوان مراقب خیلی تاثیر داشت و به آرامش خاصی رسیده بودم(مراقب امتحان)".

یکی از دانشجویان نیز چنین گفت "آخه امتحان امروز، آمار بود و خیلی سخت بود. بعد از تلاوت، آرامش خاصی بهم دست داد".

یکی از اعضای هیات علمی نیز تجربه خود را از تلاوت قرآن قبل از شروع امتحان عملی چنین توصیف می کند "من از سال 1386 تا الان مدرس فناوری اطلاعات در دانشکده هستم ... هیچ موقع چنین جلسه امتحانی با آرامشی نداشتم، هیچ موقع. همیشه دانشجویان پشت در گریه و زاری می کردند، می رفتند و می آمدند و حتی پیش آمده بود که دانشجویی 4 بار امتحان داده بود، حتی دانشجویانی داشتیم که دو ساعت امتحانی که باید بیست دقیقه ای تمام بشه دو ساعت طول می کشید اما این ترم علی رغم این که کامپیوتر ها عوض نشده اند بلکه قدیمی تر شده اند و محیط و فضا هم تغییری نکرده است، هیچکدام تنش نداشتند، خودم هم خیلی آرام شده بودم، به نظرم همه چیز شبیه یک معجزه بود ...".

سالم سازی محیط امتحان

اثرات معنوی پخش صوت دلنشیت تلاوت قرآن، فضای امتحانی سالمی را در محیط آموزشی فراهم نمود. چنانچه یکی از مسئولین آموزشی بیان کردند :

"پخش آیه الکرسی در ابتدای جلسه، فضای امتحانی سالمی را ایجاد کرد و خدا رو شکر می کنم که در این مدت مورد خاصی در جلسه امتحان مشاهده نشد".

این سالم سازی محیط علاوه بر از بین بردن تقلب، باعث کاهش هرج و مرج و ایجاد سکوت و نظم خاص در فضای امتحان شده بود.

"امسال بعد از پخش آیه الکرسی، بچه ها کاملا آرام شدند و دیگر با هم صحبت نمی کردند و در صندلی های خود قرار گرفتند و تذکرات مراقبین هم کمتر شده بود".

تمرکز حواس
دانشجویان از این جو معنوی حاکم بر فضای امتحان در جهت تمرکز حواس سود برده بودند. کسب اعتماد به نفس، احساس امنیت، نداشتن طپش قلب، کاهش اضطراب و دلهره، احساس قوت قلب که گویی دانشجویان به منبع لایزالی الهی متصل هستند. چنانچه یکی از دانشجویان این گونه اظهار داشت:

"حضور خدا را در جلسه امتحان حس کردم، به خدا تکیه کردم و احساس کردم که خدا هوامو داره و باعث شد مطالب را فراموش نکنم و آن ها را به خاطر بیاورم".

دانشجوی دیگری گفت:

"پخش آیه الکرسی باعث شد بر سوالات متمرکز شوم و به رفت و آمد مراقبین که برایم مزاحمت داشت، توجهی نمی کردم".
"این پوستر ها همش به من یادآوری می کرد که کسی مراقبم هست و به من اطمینان می داد".
"خیلی از چیز ها رو سر جلسه امتحان می تونستم اشتباه بنویسم، اما ننوشتم".

 با توجه به وجود بستر مساعد دینی در میان دانشجویان و مسئولین، کارایی بالا و نداشتن هزینه ای می تواند در سطح دانشگاه های کشور نیز اجرا شود.

از آن جایی که یکی از پیش زمینه ها یا پیش نیازهای اصل مرجعیت علمی، اسلامی شدن دانشگاه هاست؛ از این رو اعتقاد بر آن است معنوی شدن فضاهایی از دانشگاه می تواند گامی در جهت اسلامی شدن دانشگاه ها باشد. دانشگاه اسلامی قاعدتا دانشگاهی خواهد بود که همه در آن شور و اشتیاق حرکت به سمت مرجعیت علمی را دارند لذا معتقدیم این فرآیند ما را به سیاست های بالا دستی نزدیک می نماید.

از آن جایی که آیات و ادعیه الهی جهانی است و محدود به زمان و مکان نمی باشد و با حداقل امکانات قابل اجراست، لذا قابلیت تعمیم صد در صد به سایر دانشگاه ها و مراکز آموزشی دارد.

این فرآیند در ادامه ی فرآیند اعتکاف علمی اجراگردید، در فرآیند اعتکاف علمی نیز از فضاهای معنوی در آماده سازی بهتر دانشجویان برای پایان ترم استفاده شد، اگرچه فرآیند حاضر به مدت یک ترم اجرا شد اما می توان آن را در استمرار معنوی سازی فضای دانشگاه و به دنیال طرح اعتکاف علمی دانست. بنابر هماهنگی های صورت گرفته و درخواست دانشجویان، در ترم های آتی نیز برنامه حاضر با تعمیم بیشتر  (به فضاهای کلاسی) اجرا خواهد شد.